Evaluatie van de Belgische staatsstructuur

Bekijk hier de tussenkomst van Kamerlid Sander Loones (N-VA) in de gemengde parlementaire commissie, die ermee belast is om de staatkundige hervormingen sinds 1970 te evalueren en die van start ging op 2 juli 2021, hield op 21 februari een gedachtewisseling over de verschillende vormen van samenwerking tussen de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten in het federale België. Zij organiseerde hierover eerder reeds enkele hoorzittingen. De commissie besloot ook haar werkzaamheden af te ronden tegen het einde van de maand maart. Zij zal zich nog buigen over het thema mobiliteit en over het tweekamerstelsel in het federale België. 

"Deze commissie is niet super ambitieus. Slechts weinig thema’s behandeld: gezondheid, energie, en vormen van samenwerking. Dat net “samenwerking” als thema genomen, vind ik veelzeggend. Iedereen voelt terecht aan dat er te weinig samengewerkt wordt tussen overheden in dit land.

We hebben al boeiende hoorzittingen gehad. Ik ben benieuwd naar stellingen van de fracties vandaag. Want in verschillende politieke vragen – eerder uitgebriede. tussenkomsten – kreeg ik de indruk dat sommigen uitgaan van de stelling: 'Als we willen dat er meer samengewerkt wordt in dit land, zullen we samenwerking moeten verplichten, mensen moeten dwingen.'

Dat kan dat op 2 manieren:

1/ Samenwerkingsakkoorden meer verplichten, kijken naar gezamenlijke decreten, interfederale wetten (cfr klimaat).

2/ Of NOG meer verplichten: door te herfederaliseren. Wat er eigenlijk op neerkomt: de hefboom om samen te werken is dan: schrik aanjagen dat een federale regering valt.

Samenwerking krijg je niet via dwang. 'Kurieren am symptom.' Ik denk dat we wat dieper moeten graven eerst. Waarom loopt het spaak? En wat kunnen we daaraan doen?

WANTROUWEN IN DE OVERHEID

Staatsraad Wouter Pas: “overdreven wantrouwen in de bevoegde overheden.” Niet alleen wantrouwen TUSSEN de overheden, maar tout court wantrouwen IN de overheden. Mensen moeten gevoel hebben dat hun stem telt. En dat kan niet in een land waar 7 partijen nodig zijn om 1 regering te vormen. Dan krijg je geen water bij de wijn compromissen, maar krijg je eigenlijk gewoon water. Plat water, zelfs geen spuitwater.

Als de burgers de overheid niet vertrouwen, hoe kunnen we dan verwachten dat overheden elkaar vertrouwen?

VANWAAR KOMT DAT WANTROUWEN

Vanwaar komt het idee dat verplichte samenwerking ... 'Een mirakeloplossing is voor allerlei problemen', zoals Wouter Pas het verwoordde.

1/ VERSNIPPERDE BEVOEGDHEIDSVERDELING

Zijn analyse 'het gebruik en de invoering van de verplichting tot samenwerken zou volgens sommigen een gebrekkige, onduidelijke versnipperde bevoegdheidsverdeling moeten remediëren'.

Wantrouwen wordt vandaag net aangewakkerd door gebruik en pleidoor van dergelije lapmiddeltjes.

Ook Wouter Pas: 'Een ander frappant voorbeeld van hoe men verwacht fundamentele problemen te kunnen remediëren door samenwerking is wanneer er gepleit wordt om via samenwerkingsakkoorden de bevoegdheidsverdeling aan te passen.'

Sommigen pleiten er inderdaad voor om het voor de gemeenschappen en de gewesten en de federale overheid mogelijk te maken om via samenwerkingsakkoord afstand te doen van bevoegdheden ten voordele van andere overheden.

- Voordeel: flexibiliteit

- Nadeel: dreigt eerder te ontaarden in permanente conflictstof: elke bevoegdheid kan voortdurend het voorwerp worden van een politiek conflict aangezien ze steeds aanpasbaar blijft.

Wouter Pas verwees daarbij ook naar het systeem in Spanje waar de laatste jaren gebleken is dat dit model op zijn grenzen stuit.

Conclusie 1: Wie meer samenwerking wil, moet niet naief gaan verplichten. Moet niet kiezen voor ultiem juridisch pragmatisme. Maar moet eerst zorgen dat de bevoegdheden beter verdeeld zijn. Homogener, logischer. Als je weet waarvoor je bevoegd bent, dat goed ineen zit, is dat beste humus voor samenwerking TUSSEN overheden. EN ook voor meer vertrouwen IN overheden. Want beter bestuur, versterkt vertrouwen.

Wantrouwen wordt niet alleen gevoed door versnipperde bevoegdheden, maar ook door feit dat ...

2/ VERSCHILLEN WORDEN GEPROBLEMATISEERD

En erger nog eigenlijk: de verschillen worden ontkent! Niets erger om vertrouwen te ondergraven, wanneer aanvoelen er is dat zaken niet mogen benoemd worden. Wanneer evidenties ontkend worden.

De laatste jaren heerst er zogezegd een communautaire rust. Dat is enkel schijn. De problemen worden gewoon niet aangepakt en onder de mat geveegd.

• Bv. vliegroutes. Staat wel in het regeerakkoord, maar wordt niet aangepakt.
• Bv. splitsing gezondheidszorg. Staat wel in het regeerakkoord, maar bijna 2 jaar later nog niet veel van te zien.
• Bv. artsenquota.
• Bv. staatsschuld: grote verschillen tussen regio’s en problemen worden doorgeschoven naar volgende generaties.
• Bv asymmetrisch arbeidsmarktbeleid

Conclusie 2: Wanneer we geen tijd en energie moeten verspillen aan institutionele verschillen, kan de focus liggen op efficiënt beleid. Net daarom moeten we verschillen benoemen. EN moeten we RESPECT hebben voor elkaars VERSCHILLENDE keuzes. In die duidelijkheid ligt de basis om vervolgens oprecht samen te werken.

Het wantrouwen wordt gevoed door:

- ... het feit dat goed bestuur onmogelijk, want versnipperde bevoegdheden

- ... het feit dat verschillen worden ontkend

 - en

3/ ER WORDT TERUGGEGREPEN NAAR RECEPTEN DIE BEWEZEN HEBBEN DAT ZE NIET WERKEN

Er zijn er die BLIJVEN pleiten voor verplichte samenwerking (interfederale wet, gezamenlijke decreet, samenwerkingsakkoorden). Wat zeggen experten daarover :

- Manu Vandenbossche: heel wat verplichte samenwerkingsakkoorden zijn nooit uitgevoerd. Een formele verplichting zorgt er dus niet per se voor dat het ook gebeurt.

- Prof Dumont: “L les techniques du fédéralisme coopératif sont indispensables en Belgique, mais il convient d’en user avec modération car en y recourant de manière excessive, on crée de nouvelles rigidités. » - « Lorsque la conclusion d’un accord de coopération est rendue obligatoire, la nécessité de s’entendre peut bloquer le processus décisionnel. » Dit verwijst naar de joint decision trap.

- Prof Uyttendale en Verdussen: Onderhandelingsproces bij samenwerkingsakkoorden is niet transparant, zo goed als helemaal achter gesloten deuren. Er is een gebrek aan rechtsbescherming bij samenwerkingsakkoorden

Wie pleit voor België met 4, zal net deze problemen versterken:

- Want wat zegt Magnette: samenwerkingsakkoorden cultuur, media, onderwijs,… tussen Brussel en de deelstaten.

- Anderen zeggen: geen probleem, want er is de belangenconflict-procedure.

- Experten: Bij communautaire spanningen biedt deze procedure geen oplossing. Er is een onevenwicht tussen de Franstalige en Nederlandstalige instanties die een conflict kunnen inroepen.

Wat horen we dan? 'Geen paniek: er is het overlegcomité'.

Vandenbossche, Uyttendael, Verdussen: 'Neen, Overlegcomité niet het geschikte orgaan om een conflict dan op te lossen. Ook heel wat juridsche vraagtekens geplaatst. En relevante vragen rond democratische legitimering.'

De ultieme verplichters: de herfederalisten. Typisch Belgisch, het ultiem teken van wantrouwen. Denken dat dit land enkel bestuurd kan worden vanuit achterkamertjes. In kabinetten. Niet transparant. Zolang de burger maar niet ziet hoe besluitvorming gebeurd.

Nog los van de praktisch problemen om te herfederaliseren. Prof Vandenbossche: personeel, infrastructuur, juridische issues, kostprijs ...

Is er de vraag of herfederaliseren de democratie wel versterkt?

- Verdussen over het democratisch deficit: « La préoccupation d’un professeur de droit constitutionnel est évidemment le fédéralisme et son bon fonctionnement, mais aussi la démocratie. » - Bij een institutionele hervorming « Il faudrait tenir compte non seulement de la coopération mais également d’autres paramètres comme la démocratie. Et qui dit démocratie, dit aussi lisibilité, ou mieux encore, intelligibilité démocratique du système. »

- Wouter Pas: “Nadenken over het federale systeem is OOK nadenken over de vraag of we je dan die federale besluitvorming veeleer een federaal karakter moet geven zonder pariteit en vetorechten.”

Ik weet niet of de bereidheid dan nog zo groot zou zijn?

Conclusie 3: We moeten niet de recepten van het verleden bewandelen. Verplicht samenwerken en herfederaliseren is niet de oplossing: men verstopt de samenwerkingsproblemen gewoon op een andere plaats, waar ze nog minder zichtbaar zijn voor de burger.

Dus wat is de weg vooruit? Hoe creëren we best voedingsbodem voor echte samenwerking?

Erkennen dat er verschillen zijn. De ene is niet beter dan de ander. Zorgen dat verschillende situaties allebei goed bestuurd kunnen worden, door bevoegdheden logisch te verdelen. Niet in het verleden leven. Verplichten is negatief, en dus per definitie in spanningsveld met samenwerking.

Net daarom ook willen wij stap zetten naar confederalisme:

• Federalisme : negatief, splitsen, moeten, dwingen
• Confederlisme : positief, wil om samen te werken

Ik ben niet zo naïef te denken dat u hier nu allen zal akkoord gaan, maar wat ik wel hoop: dat bevestigd wordt dat we niet alleen het symptoom moeten aanpakken, maar dieper moeten vragen. Dat we niet moeten teruggrijpen naar recepten die in het verleden hebben gefaald.